ХҮНИЙ ЭРХИЙН ҮНДЭСНИЙ БАЙГУУЛЛАГА 

Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагаас 1991 онд зохион байгуулсан шинжээчдийн зөвлөгөөнөөс боловсруулсан Хүний эрхийг дэмжих, хамгаалах үндэсний байгууллагуудын эрх зүйн зарчмууд буюу “Парисын зарчмууд”-ыг НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 1993/48/134 дугаар тогтоолоор батламжилж, хүний эрхийг хангах, түүнийг сахин хамгаалах үндэсний байгууллагуудын бүрэн эрх, үйл ажиллагаа, эрх зүйн байдлын талаарх наад захын хэм хэмжээг тогтоосон юм. 

1993 онд Вена хотноо зохион байгуулагдсан Хүний эрхийн дэлхийн бага хурлаар олон улсын гэрээ, конвенцод заасан хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёс, эв нэгдлийг хүлээн зөвшөөрч, түүнийг хангаж, хамгаалах, хөхиүлэн дэмжих үүрэг бүхий хүний эрхийн үндэсний байгууллагыг Парисын зарчмуудад нийцүүлэн байгуулахыг гишүүн улс орнууддаа уриалсан билээ. 

Хүний эрхийн үндэсний байгууллага нь хараат бус, өргөн хүрээний бүрэн эрхтэй, байнгын ажиллагаатай, олон ургальч төлөөллийг хангасан бүрэлдэхүүнтэй, олон нийтэд ойр дөт, үйл ажиллагаагаа явуулах санхүүгийн чадавхтай байх ёстой. 

Хуулийг дээдлэх, хараат бус, бие даасан байх, хүний эрх, эрх чөлөө, хууль ёсыг тууштай хамгаалах, ил тод, шударга ажиллах нь хүний эрхийн үндэсний байгууллагын үйл ажиллагааны зарчим юм. 

 МОНГОЛ УЛСЫН ХҮНИЙ ЭРХИЙН ҮНДЭСНИЙ КОМИСС

Монгол Улсын Хүний эрхийн Үндэсний Комисс нь Монгол Улсын Үндсэн хууль, хууль, олон улсын гэрээнд заасан хүний эрх, эрх чөлөөний хэрэгжилтэд хяналт тавьж, хүний эрхийг хамгаалах, дэмжих чиг үүрэг бүхий хараат бус, бие даасан үндэсний байгууллага юм.

Улсын Их Хурлаас 2000 оны 12 дугаар сарын 07-ны өдөр Монгол Улсын Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын тухай хуулийг баталж, Комиссын гишүүнээр С.Цэрэндорж, Г.Далайжамц, Ж.Дашдорж нарыг томилсноор хүний эрхийн үндэсний байгууллага байгуулагдсан билээ.  

Улсын Их Хурлаас 2020 оны 01 дүгээр сарын 23-ны өдөр Монгол Улсын Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг баталснаар Комисс нь 7 гишүүнтэй болж, хүний эрх, эрх чөлөөний хэрэгжилтэд хяналт тавих бүрэн эрх, чиг үүрэг өргөжсөн.

ОЛОН УЛСЫН ГИШҮҮНЧЛЭЛ

Хүний эрхийн Үндэсний Комисс Парисын зарчимд бүрэн нийцсэн бие даасан, хараат бус байгууллагын хувьд 2002 онд Ази Номхон Далайн бүс нутгийн Хүний эрхийн үндэсний байгууллагуудын Чуулганы бүрэн эрхт гишүүнээр, 2003 онд Хүний эрхийн Үндэсний Байгууллагуудын Дэлхийн Холбооны санал өгөх бүрэн эрхтэй гишүүнээр, 2018 онд Евразийн Омбудсмений Холбооны гишүүнээр элссэн. 

Комисс нь Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Хүний эрхийн зөвлөл болон Хүний эрхийн гэрээний хороодод хүний эрхийн асуудлаар хөндлөнгийн мэдээлэл хүргүүлэх, хуралд хараат бусаар оролцох эрхтэй.

Хүний эрхийн Үндэсний Байгууллагуудын Олон улсын зохицуулах хорооноос Монгол Улсын Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын үйл ажиллагааг Париссын зарчимд бүрэн нийцсэн хэмээн 2003, 2008, 2014, 2021 онуудад "А" статусаар магадлан итгэмжилсэн.

Хүний эрхийн Үндэсний Комисс 2015-2018 онд Ази, Номхон Далайн бүс нутгийн Хүний эрхийн байгууллагын Чуулганыг даргалж, 2022 оноос Ази Номхон Далайн бүс нутгийн Хүний эрхийн байгууллагын Чуулганы дэд даргаар сонгогдон ажиллаж байна.

БЭЛГЭДЭЛ



 ЭРХЭМ ЗОРИЛГО

Хүний эрх, эрх чөлөөг хүндэтгэх, хамгаалах, хөхиүлэн дэмжих, хүний эрхийн соёлыг түгээх замаар хүн бүр эрх чөлөөтэй, эрх тэгш амьдрах, хөгжих нийгмийг цогцлоон бүтээхэд манлайлж ажиллах нь Комиссын эрхэм зорилго мөн.

 ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ЗАРЧИМ

Комисс нь үйл ажиллагаандаа хүний эрх, эрх чөлөөг дээдлэх, хүртээмжтэй байх, шударга, ил тод байх, хараат бус, бие даасан байх зарчмыг баримталдаг.

 ЧИГ ҮҮРЭГ

Комисс нь Монгол Улсын Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын тухай хууль болон бусад хууль, тогтоомжийн дагуу дараах чиг үүргийг хэрэгжүүлж байна. Үүнд:

• Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөтэй холбоотой аливаа асуудлаар санал, зөвлөмж гаргаж, эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтан, хуулийн этгээдэд хүргүүлэх;
• Хууль тогтоомж, захиргааны байгууллагын шийдвэрийн төсөл Үндсэн хууль, олон улсын гэрээ, хүний эрхийн үндсэн зарчимд нийцэж байгаа эсэх талаар санал гаргах;
• Хүний эрхийн талаарх олон улсын гэрээнд нэгдэн орох, соёрхон батлах эсэх талаар санал хүргүүлэх, НҮБ-ын Хүний эрхийн Зөвлөл болон гэрээний хороодод мэдээлэл хүргүүлэх;
• Хүний эрх, эрх чөлөөг хангахтай холбогдсон хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгох тухай саналаа хууль санаачлах эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтанд уламжлах;
• Хүний эрхийн боловсролыг дэмжих, түгээх;
• Хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах;
• Хүний эрхийн асуудлаар төр, иргэний нийгэм, хэвлэл мэдээллийн байгууллага, хуулийн этгээд болон олон улсын байгууллагатай хамтран ажиллах;
• Шаардлагатай асуудлаар эрдэм шинжилгээ, судалгааны байгууллага, ашгийн төлөө бус хуулийн этгээдээр судалгаа хийлгэх, тухайлсан асуудлаар мэргэшсэн шинжээч томилж, дүгнэлт гаргуулах;
• Эрүүдэн шүүх болон бусад хэлбэрээр хэрцгий, хүнлэг бусаар шийтгэх буюу хүний нэр төрийг доромжлон харьцахаас урьдчилан сэргийлэх үндэсний үйл ажиллагааг хэрэгжүүлж, тайланг УИХ-д хүргүүлэх;
• Жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах тухай хуулийн хэрэгжилтэл хяналт тавих; 
• Хүний хувийн мэдээлэл хамгаалах тухай хуулийн хэрэгжилтэд хяналт тавих;
• Төрийн байгууллага, албан тушаалтан хүний эрхийг хангах, хамгаалах, хүндэтгэх үүргийн хэрэгжилтэд хуулиар олгогдсон бүрэн эрхийнхээ хүрээнд хяналт тавих;
• Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэлийг боловсруулж, Улсын Их Хуралд хүргүүлэх
• Хүний эрх хамгаалагчийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд заасан чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ.

ХҮНИЙ ЭРХИЙН ҮНДЭСНИЙ КОМИССЫН ДАРГА, ГИШҮҮД

Монгол Улсын Хүний эрхийн Үндэсний Комисс нь долоон гишүүнтэй. Комиссын болон Эрүү шүүлтээс урьдчилан сэргийлэх асуудал эрхэлсэн гишүүн 6 жилийн хугацаатайгаар томилогддог бөгөөд нэг удаа улируулан томилж болно. 

Комиссын даргыг гишүүдийн дотроос Улсын Их Хурлын даргын санал болгосноор зургаан жилийн хугацаагаар Улсын Их Хурал нэг удаа томилно. Комиссын даргын түр эзгүйд Комиссын бүрэлдэхүүнд хамгийн удаан жил ажилласан гишүүн, хэрэв энэ шаардлагыг хэд хэдэн гишүүн нэгэн зэрэг хангаж байгаа бол тэдгээрийн хамгийн ахмад гишүүн даргын үүргийг түр орлон гүйцэтгэнэ.

 КОМИССЫН ХУРАЛДААН

Комиссын хуралдааныг сар тутам хуралдуулах бөгөөд шаардлагатай тохиолдолд Комиссын дарга ээлжит бус хуралдааныг тухай бүр зарлан хуралдуулж болдог. Комисс хуралдааны дэгийг өөрөө тогтоож, Комиссын чиг үүрэгт хамаарах дараах асуудлыг Комиссын хуралдаанаар хэлэлцэж, шийдвэрлэдэг. 

• Комиссын Тамгын газрын дүрмийг баталж, орон тоо, цалингийн санг Улсын Их Хурлаас баталсан төсөвт багтаан тогтоох;
• Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэлийн бүтэц, агуулга, илтгэлээр өгөх санал, зөвлөмжийг хэлэлцэж, шийдвэрлэх;
• Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөтэй холбоотой аливаа асуудлаар эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтанд хүргүүлэх санал, зөвлөмжийг хэлэлцэх;
• Комиссын стратеги болон үйл ажиллагааны жил, улирал, сарын ажлын төлөвлөгөөг тодорхойлох;
• хяналт шалгалт, судалгааны нэгдсэн дүнг хэлэлцэх;
• хүний эрхийн асуудлаар Комиссын нэгдмэл байр суурийг тодорхойлох.

 КОМИССЫН ДАРГЫН БҮРЭН ЭРХ

• Комиссыг дотоод, гадаад харилцаанд төлөөлөх;
• Улсын Их Хурлын чуулганы нэгдсэн хуралдаанд Улсын Их Хурлын даргын хүсэлтээр оролцох;
• Комисст ирсэн гомдол, мэдээллийг шийдвэрлүүлэхээр Комиссын гишүүдэд хуваарилах;
• Комиссын Тамгын газрын даргыг томилох, чөлөөлөх;
• Комиссын дотоод зохион байгуулалтын асуудлыг шийдвэрлэх;
• Комиссын дотоод үйл ажиллагаатай холбогдсон дүрэм, журам баталж мөрдүүлэх;
• Комиссын хуралдааныг товлож, удирдан хуралдуулах;
• Комиссын цахим шуудан болон утсаар гомдол, мэдээлэл хүлээж авах, хариу өгөх журмыг батлах;
• Комиссын эвлэрүүлэн зуучлах ажиллагааны журмыг батлах;
• Эрүү шүүлтээс урьдчилан сэргийлэх асуудал эрхэлсэн гишүүний үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэх.

 КОМИССЫН ГИШҮҮНИЙ БҮРЭН ЭРХ

• хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчсөн талаарх гомдол, мэдээллийн дагуу өөрийн санаачилгаар, эсхүл иргэн, байгууллага, албан тушаалтан, хуулийн этгээдийн хүсэлтээр шалгалт хийх;
• хүний эрхийн асуудлаар судалгаа хийх зорилгоор төрийн байгууллага, албан тушаалтнаас бүх төрлийн баримт бичигтэй танилцах, хуулбарлан авах, шаардлагатай мэдээлэл, судалгаа гаргуулан авах;
• хүний эрхийн асуудлаар зөвлөгөө өгөх.
• Комиссын гишүүн хүний эрхийг зөрчсөн талаарх мэдээллийн мөрөөр хяналт шалгалт хийж болно.

 МОНГОЛ УЛС ДАХЬ ХҮНИЙ ЭРХ, ЭРХ ЧӨЛӨӨНИЙ БАЙДЛЫН ТАЛААРХ ИЛТГЭЛ

Комисс нь Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэлийг жил бүрийн эхний улиралд багтаан Улсын Их Хуралд хүргүүлдэг. Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэлийг Улсын Их Хурлын хаврын ээлжит чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцэж, тогтоол гаргадаг.  

 КОМИССЫН ГИШҮҮНИЙ ШААРДЛАГА, ЗӨВЛӨМЖ

Комиссын гишүүн нь байгууллага, албан тушаалтан, хуулийн этгээд хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчсөн гэж үзвэл зөрчлийг арилгуулахаар шаардлага, байгууллага, албан тушаалтан, хуулийн этгээдийн шийдвэр, үйл ажиллагаа нь хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчиж болзошгүй гэж үзвэл шалтгаан, нөхцөлийг арилгуулахаар зөвлөмж хүргүүлдэг. 

Комиссын гишүүний шаардлага, зөвлөмжийг хүлээн авсан байгууллага, албан тушаалтан, хуулийн этгээд заавал биелүүлэх үүрэгтэй бөгөөд шаардлага, зөвлөмжийн дагуу арга хэмжээ аваагүй бол албан тушаалтныг огцруулах, албан тушаал бууруулах, хуулийн этгээдийн тусгай зөвшөөрлийг цуцлах, биелүүлэх хүртэлх хугацаанд хуулийн этгээдийн тусгай зөвшөөрлийг түдгэлзүүлэх, үйл ажиллагааг нь зогсоох, түр зогсоох саналыг эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтанд гаргах үндэслэл болдог.

 ГОМДОЛ, МЭДЭЭЛЭЛ ХҮЛЭЭН АВАХ, ШАЛГАХ, ШИЙДВЭРЛЭХ АЖИЛЛАГАА

Монгол Улсын Үндсэн хууль, хууль, олон улсын гэрээгээр баталгаажуулсан хүний эрх, эрх чөлөө зөрчсөн талаар Монгол Улсын иргэн дангаар, эсхүл хамтарч, Монгол Улсын хууль тогтоомж, олон улсын гэрээнд өөрөөр заагаагүй бол Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт байгаа гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүн Монгол Улсын иргэний нэгэн адил гомдол, мэдээлэл гаргах эрхтэй.

Хүүхэд болон иргэний эрх зүйн бүрэн чадамжгүй, зарим, эсхүл бүрэн бус чадамжтай хүн өөрт хамаарах аливаа асуудлаар бие даан, эсхүл тэдгээрийн хууль ёсны төлөөлөгч, эцэг, эх, асран хамгаалагч, харгалзан дэмжигчээрээ дамжуулан гомдол, мэдээлэл гаргаж болно. 

Комисст гомдол, мэдээлэл гаргах хэлбэр, түүнд тавигдах шаардлага, хүлээн авч шийдвэрлэх хугацаа, Комиссын гишүүний гомдол, мэдээллийг шалгах, шийдвэрлэхтэй холбоотой бүрэн эрхийг Монгол Улсын Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын тухай хуулийн 20-26 дугаар зүйлд хуульчилсан. 

 ЭРҮҮ ШҮҮЛТЭЭС УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭХ ҮНДЭСНИЙ ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА

Монгол Улсын Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын тухай хуульд зааснаар Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт эрүү шүүлтээс урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагааг Эрүү шүүлтээс урьдчилан сэргийлэх асуудал эрхэлсэн Комиссын гишүүн хэрэгжүүлж, дараах үйл ажиллагааг явуулдаг.

• аливаа хэлбэрээр хүний эрх, эрх чөлөөг хязгаарлах, эсхүл тухайн этгээд өөрийн хүсэлтээр гарч явах боломжгүй бүх газарт эрүү шүүлт гарч болзошгүй тогтолцооны шалтгаан, нөхцөлийг судлах зорилгоор тогтмол хяналт шинжилгээ хийх;
• олон нийтэд эрүү шүүлтийн хор аюулыг тайлбарлан таниулах, эрүү шүүлтээс ангид байх эрхийг төрийн албан тушаалтан, иргэдэд сурталчлах;
• эрүү шүүлтээс урьдчилан сэргийлэх асуудлаар судалгаа хийх, ном, сургалт, сурталчилгааны хэрэглэгдэхүүн, сургалтын хөтөлбөр, гарын авлага боловсруулах зэрэг ажлыг эрхлэн явуулах, ашгийн төлөө бус хуулийн этгээдийг оролцуулах;
• хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр эрүү шүүлтээс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр мэдээлэл, сурталчилгаа тогтмол явуулах.

 Эрүү шүүлтээс урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагааны тайланг жил бүрийн эхний улиралд УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хороонд танилцуулна. 

 ХҮНИЙ ЭРХ ХАМГААЛАГЧИЙГ ХАМГААЛАХ ТОГТОЛЦОО

Улсын Их хурлаас 2021 онд Хүний эрх хамгаалагчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийг баталснаар Монгол Улс Ази тивдээ Хүний эрх хамгаалагчийг хамгаалах тогтолцоог бий болгосон анхны улс болсон. 

Хүний эрх хамгаалагчийн эрх зөрчигдсөн эсэх талаар дүгнэлт гаргах чиг үүрэг бүхий орон тооны бус Хүний эрх хамгаалагчийн Хороо Комиссын дэргэд байгууллагдан үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Хороог Комиссын Хүний эрх хамгаалагчийн асуудал эрхэлсэн гишүүн даргалж, нэгдсэн удирдлага, зохион байгуулалтаар хангах бөгөөд Хорооны дарга болон зургаан гишүүнтэйгээр үйл ажиллагаагаа явуулна. 

Хүний эрх хамгаалагчийн хороо дараах чиг үүргийг бие даан хэрэгжүүлдэг.  

• хүний эрх хамгаалагчийн эрх зөрчигдсөн талаарх гомдол, мэдээллийг хүлээн авах;
• гомдол, мэдээллийн талаар нотолгоо, баримт, мэдээлэл цуглуулах;
• хүний эрх хамгаалагчийг хамгаалах хэрэгцээ шаардлагыг тодорхойлох, хүний эрх хамгаалагчид болон түүний гэр бүлийн гишүүн, асран хамгаалагч, хамтран амьдрагч, төрлийн хүн, хууль ёсны төлөөлөгчид учирч байгаа аюул, эрсдэлийн түвшнийг тодорхойлсон үнэлгээ хийх;
• эрсдэлийн үнэлгээнд үндэслэн гаргасан дүгнэлтийг Комисст хүргүүлэх;
• Хүний эрх хамгаалагчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн хэрэгжилт болон хүний эрхийн хамгаалагчийн нөхцөл байдалд хяналт шинжилгээ, судалгаа хийж, жил бүр Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэлд тусгуулах;
• гомдол, мэдээллийн сан бүрдүүлэх.

ХҮНИЙ ХУВИЙН МЭДЭЭЛЭЛ ХАМГААЛАХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА

Улсын Их Хурлаас 2021 онд Хүний хувийн мэдээллийг цуглуулах, боловсруулах, ашиглах, аюулгүй байдлыг хангахтай холбоотой харилцааг зохицуулах Хүний хувийн мэдээлэл хамгаалах тухай хуулийг баталсан.

Хүний эмзэг мэдээлэл цуглуулах, боловсруулах, ашиглахад хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихөөс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор мэдээлэл хариуцагчид зөвлөмж өгч ажиллахын зэрэгцээ дуу, дүрсний, дуу-дүрсний бичлэгийн төхөөрөмжийг байршуулах түүнийг ашиглахтай холбоотой харилцаанд хяналт тавьж, мэдээлэл хариуцагчийн мэдээлэл цуглуулах болон ашиглах үйл ажиллагаатай холбоотой гомдлыг хүлээн авч шалгаж шийдвэрлэх Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын бүрэн эрх, чиг үүргийг Комиссын нэг гишүүн тусгайлан хариуцан ажилладаг.  

 ИРГЭНИЙ НИЙГМИЙН ЗӨВЛӨЛ

Комиссын үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэх чиг үүрэг бүхий нь хүний эрхийн асуудал эрхэлсэн ашгийн төлөө бус хуулийн этгээд, эрдэм шинжилгээний байгууллага, их, дээд сургуулийн багш, судлаачдаас бүрдсэн 19 гишүүнтэй орон тооны бус Иргэний нийгмийн зөвлөл үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Иргэний нийгмийн зөвлөлийн үйл ажиллагааг Иргэний нийгмийн зөвлөлийн дүрмээр зохицуулдаг бөгөөд Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын нэг гишүүн удирдан чиглүүлдэг.