Нэгдсэн үндэстний байгууллага (НҮБ) болон бүс нутгийн хүний эрхийн байгууллагууд нь хүний эрхийг хамгаалах, сайжруулах болон хүний эрхийн нөхцөл байдалд хяналт тавих зэрэг янз бүрийн үйл ажиллагааг дэлхий дахинд өрнүүлдэг. Олон улсын шүүх гэхэд л хүний эрхийг зөрчсөн этгээдтэй хариуцлага тооцдог. Мөн НҮБ-ын зарим байгууллага болон бүс нутгийн гэрээнд суурилсан байгууллагууд эрх нь зөрчигдсөн хувь хүмүүсээс гомдол хүлээн авдаг байна.
Олон улсын хүний эрхийн систем буюу хүний эрхийн хяналт шалгалтын үйл ажиллагаанд төрийн бус байгууллагууд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Учир нь тэд хүний эрхийн зөрчлийн талаарх баримтыг нягт нямбай, бодитойгоор гаргаж, тодорхой гэрээний заалтын дагуу мэдээлэл хүргүүлж, зөв газарт нь зөв цагт нь хүргэж чаддагаараа хамгийн үр дүнтэй байдаг.
Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын хүний эрхэд хяналт тавих механизм
НҮБ-ын тогтолцоо нь Хүний эрхийн Зөвлөл зэрэг НҮБ-ын тунхаг бичигт суурилсан байгууллагууд, олон улсын хүний эрхийн гэрээнд суурилсан байгууллагууд болон гэрээнд нэгдэж орсон гишүүн улсууд үүргээ хэрхэн биелүүлж байгааг хянах бүрэн эрхтэй бие даасан шинжээч мэргэжилтнүүд буюу “Тусгай Журам”-аас бүрдэнэ.
НҮБ-ын хяналт тавих гол системд хүний эрхэд хяналт тавих хоёр төрлийн механизм байдаг. 1. Уламжлалт механизм гэдэг нь олон улсын хүний эрхийн үндсэн гэрээний дагуу албан ёсоор байгууллагдсан тодорхой хороодыг хэлнэ. Үүнд:
- Хүний эрхийн хороо
- Эдийн засаг, нийгэм, соёлын хороо
- Арьс өнгөөр ялгаварлан гадуурхах үзлийг устгах хороо
- Эмэгтэйчүүдийн эсрэг ялгаварлан гадуурхах явдлыг устгах хороо
- Эрүүдэн шүүхийн эсрэг хороо
- Хүүхдийн эрхийн хороо
- Цагаач ажилчдын хороо
- Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн эрхийг хамгаалах хороо
- Хүчээр сураггүй алга бологсдын асуудлаарх хороо
- Эрүү шүүлтээс урьдчилан сэргийлэх дэд хороо орно.
Энэхүү "гэрээнд суурилсан байгууллагууд" нь гишүүн улсаар дамжуулан бие даасан конвенцийн хэрэгжилтэнд хяналт тавьдаг.
Гэрээнд суурилсан бүтцээс гадна тухай бүрийн мэдээ баримт цуглуулах бие даасан нэмэлт механизмыг “Тусгай Процедур” гэж нэрлэнэ. Хүний эрхийн Зөвлөлийн энэ механизм нь тодорхой нэг улсын хүний эрхийн нөхцөл байдал аль эсвэл дэлхийн өнцөг булан бүрт байгаа хүний эрхийн сэдэвчилсэн асуудлыг авч хэлэлцдэг механизм юм. Tусгай журмын тухай бүр авах арга хэмжээ нь гэрээнд суурилсан байгууллагуудыг бодвол хүний эрхийн ноцтой зөрчилд илүү уян хатан ханддаг шинж чанартай. “Тусгай Процедур”-т ажилладаг шинжээчид нь өөрийн чадавхийн хүрээнд хүний эрхийн асуудлаар ажиллаж чадах онцгой бүрэн эрхтэй, итгэл хүлээсэн хүн байдаг. Тусгай илтгэгч, төлөөлөгч, бие даасан шинжээч, аль эсвэл бүлэг болсон шинжээчдийг ажлын хэсэг гэж нэрлэнэ. Тэд бол Хүний эрхийн Зөвлөлөөс томилогдсон, сайн дураар ажиллах, бие даасан нэртэй шинжээч нар юм.
НҮБ-ын Дүрэмд үндэслэсэн, аливаа улс орны хүний эрхийн нөхцөл байдалд тогтмол хяналт тавих өөр нэг механизм бол Хүний эрхийн төлөв байдлын Ээлжит нэгдсэн хэлэлцүүлэг билээ. Хүний эрхийн Ээлжит нэгдсэн хэлэлцүүлэг бол НҮБ-ын гишүүн улсуудын хүний эрхийн нөхцөл байдлыг Хүний эрхийн Зөвлөл тодорхой хуваарийн дагуу 5 жилийн давтамжтай авч хэлэлцэж дүгнэлт өгдөг онцлог үйл явц бөгөөд аливаа гэрээ конвенцод нэгдэн орсон эсэх болон тодорхой сэдэвээр хязгаарлахгүйгээр хүний эрхийн нөхцөл байдлыг тогтоож, зөвлөмж өгдөгөөрөө гэрээний хороодын харьяалах асуудлын хүрээнд ороогүй аливаа хүний асуудлыг хамруулан авч үздэгээрээ давуу талтай юм. Энэхүү үйл явцыг НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 2006 оны 3 дугаар сарын 15-ны өдрийн 60/251 дугаартай тогтоолоор бий болгосон бөгөөд эхний цикл эхэлснээс хойш 2011 оны 10 дугаар сар гэхэд НҮБ-ын гишүүн бүх улсын хүний эрхийн өнхцөл байдлыг хэлэлцэж дууссан байв. Энэ үйл явцын 4 дэх цикл 2022-2026 онд үргэлжилж дуусах юм.
Хүний эрхийн Дээд Комиссарын Газар (ХЭДКГ) нь НҮБ-ын тогтолцоон дахь хүний эрхийн өөр өөр хяналтын механизмуудад мэргэжил, арга зүй, дээд зэргийн экспертизийн туслалцаа үзүүлэх, дэмжих чиглэлээр ажилладаг.
